ĐẶC ĐIỂM CƠ BẢN CỦA DÂN TỘC THÁI Ở VIỆT NAM

Người Thái là cư dân sinh sống tập trung ở vùng chân núi thung lũng của các tỉnh miền núi Tây Bắc, gồm hai nhóm địa phương là Thái Đen và Thái Trắng. Các bản người Thái th­ường nằm ở ven đồi, chân núi, nhìn ra cánh đồng, có ít nhất một dòng suối to nhỏ tùy nơi. Những dòng suối còn đóng vai trò quan trọng trong tâm linh của người Thái.

Nhà sàn Thái có mái đầu hồi khum khum hình mai rùa, trên đỉnh đầu hồi ấy có hai vật trang trí, người Thái gọi là "Sừng cuộn" (Khau cút) vì đầu phía trên của nó thường được điêu khắc thành một vòng tròn xoáy trôn ốc, giống như ngọn rau dớn (Phắc cút), một thứ rau rừng rất được đồng bào ưa chuộng.

Văn hóa nông nghiệp trồng lúa nước ở vùng thung lũng của người Thái nổi tiếng với hệ thống tưới tiêu “phai, mương, lái, lịn”. Do chủ động tưới tiêu nên người Thái nuôi cá ngay trong ruộng lúa. Gặt lúa xong là tháo nước bắt cá. Cá nuôi trong ruộng vừa ăn sâu bọ cỏ dại, vừa sục bùn cho tốt lúa. Cho nên, món dâng cúng trong lễ cơm mới bao giờ cũng có xôi và cá nướng.

Canh tác nương rẫy là một bộ phận quan trọng trong sản xuất nông nghiệp của người Thái. Trên nương rẫy, đồng bào trồng lúa, bầu bí, rau cải, đậu, đu đủ, vừng, kê, ớt,.vv... Bông và chàm cũng trồng trên nương.

Đối với người Thái, rừng là môi trường sống, là nơi con người hái rau rừng, lấy thuốc chữa bệnh, săn bắt thú rừng và cung cấp lương thực khi thất bát mùa màng. Luật tục Thái có hàng chục điều quy định về việc khai thác rừng, săn bắn thú, đặc biệt là những quyết định về bảo vệ rừng đầu nguồn, rừng cây ban - biểu tượng văn hóa của quê hương họ.

Người Thái sống chân thật, giản dị và rất hòa thuận. Trong gia đình, trong bản, đồng bào ít to tiếng với nhau. Trẻ con có gì sai sót, người lớn chỉ nhắc nhở nhẹ nhàng. Đồng bào thường tợ giúp nhau trong sản xuất và sinh hoạt, lúc khó khăn, đói kém.

Cũng như các dân tộc trong vùng, người Thái có có tín ngưỡng "vạn vật hữu linh". Đồng bào quan niệm, con người có đến 80 hồn như hồn tóc, hồn lông mày, lông mi, tai, mũi, trán v.v... Người chết không biến mất mà trở về sống ở bản của tổ tiên. Do mọi vật đều có hồn nên cần phải cư xử với chúng như trong quan hệ với người. Có hồn tốt, hồn xấu, hồn ác, hồn lành tùy thuộc vào cách đối xử của người với chúng.

Văn hóa nghệ thuật của người Thái rất phong phú và đủ thể loại, có cả truyện thơ dài hàng ngàn câu như trường ca Tiễn dặn người yêu, có cả truyện thơ lịch sử, kể lại quá trình thiên di của họ vào Tây Bắc như bản sử thi Dõi theo bước đường chinh chiến của ông cha (Táy pú xớc) hay Lịch sử bản mường (Quán tố mướng). Ngay đến lời hát của các mo then (thầy cúng) trong lễ cúng người ốm cũng là một áng du kí ca đầy hình tượng đẹp được diễn tả bằng văn phong trau chuốt. "Xòe" là đặc sản nghệ thuật múa Thái và trở thành biểu tượng văn hóa Tây Bắc. Người Thái có Xòe vòng quanh đốm lửa, quanh hũ rượu cần với sự tham gia đông đảo của già trẻ, gái trai trong tiếng chiêng trống rộn ràng. Nhưng cũng có Xòe điệu của người Thái Trắng ven sông Đà suốt từ vùng Ngọc Chiến, Quỳnh Nhai lên đến Lai Châu, Phong Thổ. Tương truyền, người Thái có đến 32 điệu xòe do các cô thanh nữ múa.